In het landschap vind je veel plekken die te maken hebben met het geloof. Kerken, kloosters en Mariakapelletjes zijn de bekendste. Maar ook plekken waar vroeger bijvoorbeeld ‘hagepreken’ werden gehouden, waar mensen opkwamen voor hun geloof en zich uitspraken tegen de onderdrukking, geven betekenis aan het landschap. Landschap Overijssel wil de relatie tussen mensen, geloof en landschap graag zichtbaar houden.
Religie is al eeuwenlang op allerlei manieren verweven met ons landschap. In de prehistorie brachten mensen offers op speciale offerplekken, zoals laaggelegen moerassen of bronrijke stuwwallen. Begraven gebeurde juist op hoger gelegen plekken. Denk aan grafheuvels en urnenvelden. Toen het Christendom zijn intrede deed, ontstonden nieuwe rituelen. Allemaal lieten ze hun sporen na in het landschap.
Tekens in het landschap
Plekken die te maken hebben met het geloof, geven betekenis aan ons landschap. Landschap Overijssel wil het verhaal erover vertellen. Linde Stokvis, projectmedewerker bij Landschap Overijssel, onderzocht het religieuze landschap van Overijssel, van prehistorie tot en met heden. Ze keek ook naar de rol van het landschap bij rituelen en vieringen rond levensgebeurtenissen als geboorte, trouwen en begraven. “Ik probeer het landschap op allerlei manieren te lezen”, vertelt Linde. “Ook vanuit het oogpunt van geloofsovertuigingen. En het leuke is, als je eenmaal weet waar je op moet letten, zie je de tekens ineens overal!”
Landschap als toevluchtsoord
Wat ze vooral interessant vindt is de veranderende rol van het landschap binnen religies. “Waar in de prehistorie goddelijke krachten aan de natuur zelf werden toegekend, zien we tijdens het katholicisme dat het landschap meer een fysieke plek biedt om kerken en kapelletjes te bouwen”. Tijdens de Reformatie kunnen katholieken niet meer terecht in de kerk. Linde: “Ze bouwden een heel ondergronds netwerk om zo hun geloof te kunnen blijven uitoefenen. Denk aan schuil- en grenskerken.” Minder bekend is dat de katholieken ook hun toevlucht zoeken in de natuur. “Bijvoorbeeld via geheime missen op bijzondere plekken in het landschap, zoals onder de 500 jaar oude Kroeseboom in het Twentse Fleringen”, aldus Linde.
Kerkenbosje
Na de ‘ondergrondse’ periode hervinden de katholieken aan het begin van de 19e eeuw hun identiteit. “Er ontstaat dan een soort inhaalslag”, vertelt Linde. “Allerlei publieke rituelen van voor de Reformatie worden vergroot uitgevoerd.” Omdat processies in de openbare ruimte nog steeds verboden zijn, worden terreinen naast kerkgebouwen aangekocht. Hier legt men paden en beplanting aan, zodat processies toch ongezien door kunnen gaan. Linde: “Een mooi voorbeeld daarvan is het kerkenbos in De Lutte. In 1858 werden daar onder een elzenbosje in het geheim processies gehouden. In de jaren daarna dijde het bos verder uit en kwamen er speciale processiepaden en kapelletjes.” Als we kijken naar het landschap van nu, zien we ook interessante ontwikkelingen. “Je zou kunnen zeggen dat de bezielde natuurbeleving uit de prehistorie weer terugkomt. Denk aan de opkomst van natuurbegraafplaatsen. En steeds meer mensen kiezen ervoor om hun as uit te laten strooien in de natuur”, aldus Linde.
Een boom vol symboliek
Landschap Overijssel heeft verschillende routes ontwikkeld rond het thema ‘religieus landschap’. Krista Esselink, adviseur communicatie & beleving bij Landschap Overijssel, liep een prachtige route op de Agnietenberg in Zwolle. “In de 14e eeuw is op deze plek een klooster gesticht”, vertelt Krista. “Heel bijzonder is het hakhoutbosje dat voorzag in brandhout voor de kloosterlingen en boeren. Dit bos is één van de oudste eikenhakhoutbossen van Overijssel.” Ook de ‘Holle weg’ zit in de route; het uitgesleten pad dat door monniken en boeren werd gebruikt om de zware takkenbossen naar beneden te sjouwen. Krista: “De route eindigt bij Bergklooster, de oude begraafplaats. Ik vind de monumentale treurbeuk prachtig, die in het christelijke geloof symbool staat voor de tranen van verdriet die wegzakken in de aarde. Op veel oude grafstenen vind je een zwart treurboompje als symbool; de boom huilt mee met de nabestaanden.” De route ‘Agnietenberg’ is beschikbaar in onze routeapp ‘wandelen in Overijssel’ en te zien via onderstaande link.
